قادر عەلی‌خا

شێعر ئەو باڵندە ڕەنگ جوان و دەنگ خۆشەیە، کە بەسەر ئاسمانی هەموو وڵاتێک‌دا فڕیوە، لەنگەری لێ‌ گرتووە و سۆزی ئەوینداری لێ‌پڕژاندووە، لەسەر گوێ‌سوانەی هەموو ماڵێک‌دا نیشتۆتەوە و ئاوازی ڕاسان و ژیانی چڕیوە، سەری کێشاوەتە نێو هۆدەی گشت دڵێکی خاوەن هەست و هەژاندویەتی، کامە دڵ شێعر بروسکەی تێدا نەچاندووە و مووچڕکی پێدا نەهێناوە؟
شێعر گوڵی ئەویندارییە و لە لایەن ئاشقانی سەوداسەرەوە لە بەرۆکی دڵدار و نیشتمان دراوە.
ئەو زمانەی لە نێمەتی شێعر بێ‌بەشە وەکوو زەوییەک وایە کە ئاوی نەگاتێ، لە ئاکامدا دەبێتە خاکێکی بایەر و بێ‌گیان و چی لێ‌ناڕوێت.
ئەو گیاو گوڵەی کە پێشتریش لێی‌ڕوا بوو ویشک دەبێ و هەڵدەوەرێ و دەبنە پووشی دەم با.
“تەواوەتی‌بوون و ناسرانی نەتەوەیەک لەسەر بەستێنێک بەنێو زمانەوە دارێژراوە، زمان شیلەی شارستانیەتی نەتەوەیەکە و ڕازی مانەوەی ئەوە، زمان قامووسی ژیانە، مانا و ماکی ڕاستەقینەی سەربەخۆیی و کۆڵەکەی بن میچی ژێرخانی یەک‌بوونی نەتەوایەتییە.
نە هەژاری، نە ئازار و جەزرەبە و چەوسانەوە، نە شەڕ و کوشتار و تواندنەوە و نە هیچ هێزێک توانایی تواندنەوەی نەتەوەیەکی نییە، مەگەر ئەوەیکە زمان و کەلەپووری ئەو گەلە وێران بکرێت.
لەبەین بردنی زمان لە گۆڕنانی تەواویەتی شارستانییەت و فەرهەنگی نەتەوەیەکە، شانازی و مەزنی گەلێک لەسەر پردێک بەنێوی زمانەوە دەگاتە لێواری رزگاری.”
هەناسەکانی شێعر بۆنیان خۆشە، ڕۆح و جەستە دەژێننەوە، ئاوازەکانی شێعر ژیان گوڵ پڕژێن دەکەن، ژیانێک بە پەنجەی نەرم و نیانی شێعر تان‌وپۆی تەندرابێ، تژییە لە جوانی و پاکی و هەرێمی ئەرخەیانی و حەسانەوەیە، زمانی شێعر پێشانگەی لێ‌بردوویی و دۆستایەتی و خۆشەویستییە، گەرووی شێعر هاواری بلاوێنی و سازگاری لێ‌هەڵدەقوڵێت، شێعر شفرەی گۆشتن هەڵناکێشێت، چەقۆی ئازار تیژ ناکات، شمشیری فەوتان هەڵناسووڕێنێ.
زۆرن ئەو کەسانەی ژیانیان ناوەتە پێناو زمان و فەرهەنگی نەتەوەکەیان، بە هەوڵ و تێکۆشانی خۆیان مانەوە و بوونی نەتەوەکەیان پاراستووە.
خانی مێژووی دڵداری و خۆشەویستی پێ شەن‌وکەو دەکا، سەیفول‌قوزات شێعری پاڵاوتەی خولقاندووە و شکۆ و گەورەیی بەخشیوە بە زمانی کوردی، هێمن بووکی ئازادی پێدەخەمڵێنێ و شەهیدی سوورخەڵاتی پێدەلاوێنێتەوە، ناڵی رازو ڕەمزی زمانی پێدەخولقێنێ و گۆران وێنەی مرۆڤ و چیاو دۆڵ‌و دێ‌و خانە باخەکانی هەورامانی پێدەکێشێتەوە.
مامۆستا گۆران ئەو شاعیرە مەزن و ناسک خەیاڵەیە کە ئاڵای نوێ‌خوازی و تازەبوونەوەی شێعری کوردی هەڵگرت و بوو بە پێشەنگی ئەم شۆڕشە تازەیە، هەستی ناسک و بیری ورد و قەڵەمە سێحراویەکەی گۆران، سەرەڕای تێک‌شکاندنی یاسای پێشووی شێعر توانی گەلێک شێعری ناسک و ناوازە بخولقێنێ، کە زۆربەیان لەو شاکارە شێعریانەن هەرگیز نامرن و نێوی گۆڕانیان لەسەریان داناوە و هەنگاو هەنگاو بەرەو پێشەوە دەڕۆن و بە بەرەکانی داهاتوویان دەناسێنن.
جیلوەی شانۆ، دەروێش عەبدوڵڵا، پاییز، گوڵی خوێناوی، بووکێکی ناکام و گەشتێک لە هەورامان، لەو شاشاعیرانەی مامۆستا گۆرانن کە خەزان و مردن نایان‌فەوتێنێ و هەرمان لە ئەدەبیاتی کوردی‌دا دەمێننەوە.
گەشتێک لە هەورامان لە چەند لایەنەوە شیاوی لێ‌وردبوونەوە و باسلێکردنە، بەتایبەت لە بواری جوانی‌ناسیدا، ئەم شێعرە بۆخۆی جیلوەی جوانییە، دەقێکی دیکومنتارییە و باس لە جوانی و پاکی و بێ‌غەوشی ناوچەیەکی دانستە و تایبەت دەکا لە کوردستان و جیهاندا، وەک چۆن دوورگەی بیرمۆدا، لە جیهآندا بێ‌وێنەیە، مێعماری و پێکهاتەی هەورامان، چ لە لایەنی سروشتی و چ لەلایەنی دەست‌کردەوە، بێ‌وێنە و هاوتایە، ئەگەر کورد لەو سەردەمانەدا تلۆیزیۆن و کامێرای نەبووە هەتا جوانیەکانی ئەم هەرێمەی پێ‌بنوێنێ، ئەوە قەڵەمەکە و هەستی ناسک و هزری تیژی مامۆستا گۆران مووبەموو، جوانیەکانی ئەو دەڤەرە شەنگەی لە توێی ئەم شێعرەدا بە یادگار هەڵ‌گرتووە، لەبەر دیدەی خوێنەر و بینەردا دایناوە، زۆرجار کامێرا خەیاڵییەکەی گۆران لە لووتکەی چیا بەرزەکانەوە ئاڵاوەتە دۆڵە قووڵ و کپ و دوورە دەستەکان و لەوێوە جوانیەکان وێنە دەگرێ و لێیان دەدوێت.
جارێکیش لە قووڵایی دۆڵ و شێوەکانەوە، ئامێز دەگرێتەوە بۆ لووتکە و ترۆپکە ئەستەمەکان و ئاوێتەی زەین و بیری خوێنەریان دەکات.
ئەم شاشێعرە دەستی خوێنەر دەگرێ و هەورامانی بە هەموو جوانیەکانیەوە پێدەناسێنێت، خوێنەر دەباتە سەر ترۆپکی چیا سەخت و گەردن‌کەشەکان و پێی لەسەر ڕنۆی بەفر دادەنێ و لەوێڕا دۆڵی لپی ڕەش هەڵەگەڕا و بە دارستانی پێ نیشان دەدات، لەگەڵ هەنگاوی ئاوی خوڕی نێو جۆگەکاندا، پێچ، پێچ بە باڵای چیا ئەستەمەکاندا تا نێو کەف و کوڵی چەمی دێنێتەخوارێ، توولە ڕێی باریک، تەق‌تەقی ڕێ، گابەردی زلی شان ڕێگا، سەرەوخوار و سەرەوژوور بوونەوەی ڕێبوار، هەموو دیمەنی ڕێگاو بانی هەورامانی، وەک چاوی ڕوونی کامێرایەک پێ‌نیشان دەدات، کە دوای خوێندنەوەی ئەو شێعرە خوێنەر هەست دەکات هەموو ئەو وێنانەی بە چاوی خۆیی یان لەسەر پەردەی فیلمێک‌دا دیتووە.
شاعر لێرەدا بەشوێن لایەنە هونەریەکانی خەیاڵی شێعرەوە نیە، هەموو ئەو دیمەنانەی ئەو لێیان دەدوێ وێنەی خەیاڵی و شێعرین، لەم شێعرەدا زمانی وەسف دەگاتە ئەوپەڕی جوانی و ناسکی، خوێنەر تێکەڵی ڕێبوار و شاعر دەبێ، لەگەڵ وشە و دێڕ و هەڵبەست‌دا تەزو مووچڕک لەشی دادەگرێت، ئەو هەموو وێنەو تابڵۆ نەخشاوە بە شێعر رۆحی دەشڵەژێنێ، هەڵدێر و سەرەوخوار و سەرەوژووری ڕێگا ئارەقەی ماندوویی دەخاتە سەر تەوێڵی ڕێبوار، پاش ئەم ڕێگا سەخت و هەڵدێر و تەق‌تەقە، بە توولە ماری ڕێدا بەرەو سێبەری داری گوێز و تووی دەبا، لەوێش بە دەسرەی ئاورێشمینی شنەبای ژێر سێبەری دار، ئارەقەی ڕێبواری ماندووی هەوراز و لێڕبڕیو دەسڕێ.
لەم کێل بۆ ئەو کێل ڕووی گەش و ئامێزی ئاواڵە و زمانی شیرینی باخەوانی وێڵە بەرەوپیریت دێن.
پێش ئەوەی بگەی بە ئاواتی دێ
ئەکشێتە ناو باخ توولە ماری ڕێ
شنەی سێبەری دارگوێز و دار توو
ئەسرێ ئارەقی ڕێبواری ماندوو
تەسکینی ڕێگای باخەوانی وێڵ
ماندوو نەبی‌یە: لەم کێل بۆ ئەو کێل
سەلامون‌عەلەیک، مامەی بن دارگوێز
سەلامی ماندوو لە پیری بێ‌هێز
مەرحەبا سەرچاو، بەچکەی کاکۆڵ قیت
سمۆرەی سەردار، ڕۆڵەی زرنگ و زیت
ئەڕۆی هەر ئەڕۆی تەڵانە و تەڵان
ئەمجار ئەگەیتە پێچی بەرماڵان
خانووی قیت‌و قنج، لار و کۆم، لەسەر یەکتری سواربوونی ماڵەکان و هەڵکشانیان بەرەو لووتکەی کێو، لەنێو ئەم دێیەدا ئاوا وێنەکەی‌مان لە تابڵۆ شێعرێکی جوان و سێحراوی‌دا بۆ دەکێشێتەوە، ماڵی ئاغا و خانەقا و مزگەوت و خانووی ڕەعیەت و هەژار، زۆر وەستایانە بۆ جودا دەکاتەوە و لە یەکترییان هەڵداوێرێ.
کام بەر بەڕۆچکەی زۆر باسەفایە
چەشنی دڵی شاد دێیە، ئاوایە
خانووی بەگزادە لەسای درەختا
ئارامیی بووکە لە کۆشی بەختا
خانووی ئەهآلیش زۆریان دوونهۆم
هەندێ قنج و قیت هەندێ لار و کۆم
یەک لەسەر یەکتر بەرەو لووتکەی کێو
بۆ ئاسمان ئەچن وەک پێیلیکەی دێو
لە دێدا کام جێت گەورە بەرچاو کەوت
ماڵی ئاغایە و خانەقاو مزگەوت.

هەموو دیمەت و وێنەکان هەنگاو بەهەنگاو، لەجێی خۆیان‌دان، لە چیاو دۆڵ‌و دارستانەوە بۆ نێودێ، و لەوێشەوە بۆ بەر درگای قەڵا، دەوردانی خزمەت‌کاران و خوڵک‌کردن و بەخێرهێنانیان، ڕووی خۆشی خانەخوێ و دەست‌لەسەر خەنجەر و چاوەڕوان‌بوونی خزمەتکار، چ بۆسەربڕین، چ بۆسەردانان وەک وێنەگرێک، وێنەی دەروازەی قەڵا و باڵای خزمەتکار دەکێشێتەوە.
گەرم‌و گوڕی دیوەخانی بەگزادە، مەلا و زمانی شیرینی، رووخساری مۆن و قسەو باسی شیرینی، گفتی بەتام‌و چێژی، ئەمانە هەموویان تەسەللابەخشی میوانی ماندوون.
لە چەند دێڕە شێعرێک‌دا دیوەخانی ئاغا لەسەر زەین و بیری خوێنەردا دەکاتە تابڵۆیەکی نەخشین، دوای دەستەملان بوونی خەوی خۆش پاش ڕێگا، پاش ئەوەی شەوگار دەزریکێتەوە، دێتەسەر باسی مەلابانگ‌دان و قاسپە قاسپی کەو و تواندنەوەی ئەستێرەی ئەمەل لەناو بەفری سەرکەل‌دا، زڕڕەی زەنگی ڕان، تەقەی تفەنگی ڕاوچی، شەبەق‌دان و تاوکەوتن، ئەمانە چیرۆکێکن لە ژیان و تایبەت مەندییەکانی گوندی هەورامان، ئەو باس لە هەموو کەلێن و قوژبنەکانی شێوەی گوزەران لەوێ دەکات.
بەڵام پاش شەبەق‌دان و هەڵاتنی تاویش بەرزی چڕی شاخە گەردن‌کەشەکانی هەورامان، بە ئاسانی ئیزن بە هەتاو نادەن هەنگاو بنێتە نێو ئاوایی و تا نزیکەی چێشتەنگاو دەخایێنێت کە هەتاو پێی لەسەر ماڵەکانی دێ دانێ، ئەمە چێشتەنگاوە دەستی تاو دەگرێ و وەک بووکێکی شەرمێون و بەناز دەی‌هێنێتە نێو دێ.
بەڵام تا خوڵقی‌نەکا چێشتەنگاو
نایەتە ناودێ پڕشنگی هەتاو
مزگەوت و بەردەنوێژ، خەوەنووچکەی ئیمامی دانیشتووی بن‌سێبەری سوورەچنار، بانگ‌دان و پەنگ‌خواردنەوەی لافاوی نوێژکەر، بەتاڵ‌بوونی نوێژ، بوونە خڵتەی لافاوی چەند پیرێکی پەک‌کەوتە، باسی دەورانی جوانی و ئاخ‌هەڵکێشان بۆ تەمەنی لەدەست‌چووی خۆیان.
کانی و ژن و جوانی بەیەکترەوە گرێ داوە، ئەم شوێنە بەڕووگەی هەرزەکاران دەزانێ، کە بەڕاستی یار و بەژن و باڵای شەنگی ڕووگەی دڵدارە، ڕێی کانیش باشترین شوێنە لە دێدا بۆ دیداری یار و چاوپێکەوتنی.
جوانی، بۆن‌خۆشی، تەڕپۆش، نەرم‌و شلی، لێوی بەبزە، و دەنگی نەرمی ژنانی هەورامان تێکڵاو جوانی بەهآر و سروشت دەکا.
هەورامان و گۆرانی و دەنگی بەسۆز، هەورامان و “کنالەیل” و سیاچەمانە، پڕ بە سروشتە جوان و سێحراوییەی ئەوێ دەنگ هەڵدەبڕێ و زایەڵەی دەنگی ڕەوز و شاخە ئەستەمەکانی وەجووڵە و سەما دەخات.
“سیاچەمانە، سیاچەمانە
بەهەشتی عەشقە ئەم هەورامانە
ئەوەندەی دار و بەردی هەورامان
ڕەحمەت بێ لە ژنی بەژن و باڵاجوان
سیاچەمانە، سیاچەمانە
هەورامان جێگای سیاچەمانە
هەموو ئەو وێنە شێعریانەی کە سروشتی هەورامانی پێنەخشاوە، خوێنەر ئاوێتەی چیاو دارستانی ئەو هەرێمە دەکا و مایەی حەسانەوەی ڕۆحن، کامە وێنە و وەسف لەوە جوانتر دیمەنی ڕێگاو بانی دەڤەرێک لەبەر زەینا دەنەخشێنن؟
کۆمەڵە شاخێک سەخت و گەردەن‌کەش
ئاسمانی شینی گرتۆتە باوەش
سەرپۆشی لووتکەی بەفری زۆر سپی
بە دارستان ڕەش ناو دۆڵی کپی
جۆگەی ئاوەکان تیایا قەتیس ماو
هەر ئەڕۆن ناکەن پێچی شاخ تەواو
هاوار و هاژەی کەفچەڕێنی چەم
بۆ تەنیاییی شەو لایەلایەی خەم
توولە ڕێی باریک، تووناوتوون پشکن
ڕێبوار ئەخاتە ئەندێشەی بێ‌بن
ناو ڕێگا تەق‌تەق، لارێ بەردی زل
کە هێشتا گەردوون پێی نەداوە تل
گا سەرەوژوورە گا سەرەوخوارە
تاڵی و شیرینی دنیای ڕێبوارە
خزمەتکاری خانت لە پەیکەرەیەکی جوان و کەم‌وێنەدا بۆ دادەتاشێت، بەبێ زۆر و کەم، چی لەبەردایە، چی لەسەردایە، چۆن ڕادەوەستێ و چۆن لە بەرانبەرت‌دا دەنووشتێتەوە.
کە گەیشتیتە بەر درگای گەورە
هەر خزمەتکارە و لێت‌ئەدا دەورە
ڕێت پیشان ئەدەن تاکوو دیوەخان
ئیتر دیوانە و مەرحەبای میوان
دەستەی خزمەتکار فیشەکدان لە مل
بە چەفتە و مشکی سەر و تەپلە زل
دەست لەسەر خەنجەر چاوەڕێی فەرمان
چ بۆ سەربڕین، چ بۆ سەردانان
هەچ‌کەسێک تازە بێتە دیوەخان
کڕنۆشێ ئەکا بە سەردانەوان
گەرمە دیوانی شەوی بەگزادە
تێکەڵ و پێکەڵ بابەت و بادە.
لەم شێعرەدا گەلێکن ئەو وێنە شێعریانەی کە لە وەسفی دیمەنە جوان و دڵڕفێنەکانی هەورامان‌دا نەخشاون کە ئەم وێنەو دینەنانە هەر لە پێشانگای وێنەگر و وێنەکێشەکاندا وەدەست دەکەون.
مانگی بەجێماو لەسەر فەرشی شەو
زەردە لە ترسی قاسپە قاسپی کەو
ئەستێرەی مەغریب وەک قەترەی ئەمەل
کزکز ئەتکێتە ناو بەفری سەرکەل
یان کاتێک دێتە سەر باسی مزگەوت، ئاوا دیمەنی مزگەوت و بەردەنوێژ و ئیمام و سوورە چناری لق‌و پۆپ درێژمان بۆ لە قاپێک دەگرێ و لەبەر دیدەی خوێنەردا دایدەنێ.
ڕیشی درێژی ئیمامی مزگەوت، دەلالەتە بۆ تەمەنی درێژی دینداری و لق‌و پۆپی درێژی سوورە چناریش چیرۆکی کەوناربوونی ئەو دەڤەر و نەتەوەیەمان بۆ دەگێڕنەوە.
بنچینەی مزگەوت نیشتۆتە ناو چەم
ڕووبەرەو قیبلە، پشت لە هەهەنەم
مزگەوتی کاتی چێشتەنگاوی چۆڵ
وەک مردوو کفنی پێدەنگی بە کۆڵ
سوورە چناری لق‌و پۆپ دەرێژ
سێبەر ئەکا بۆ خەوی بەردەنوێژ
جارجار ئیمامی تەنیای گۆشەی حەوز
سەر سنگ ماچ ئەکا ڕیشی بەوەنەوز
کەسێک بانگ ئەداتە شڵەقێنێ گۆم
ئیمام هەڵدەستێ دار بەدەست، پشت کۆم
تا تەواو ئەبێ و ئەڵڵاهوو ئەکبەر
پەنگ ئەخواتەوە لافاوی نوێژکەر
نوێژ بەتاڵ ئەبێ جەماعەت بڵاو
چەن پیرێک ئەبن بە خڵتەی لافاو
سووچێک گەرم ئەکەن بە ڕازی جوانی
ئاخ بەبا ئەدەن بۆ دنیای فانی
ئاو سەرچاوەی پاکی و ژیانە، ئەشق هەوێنی جوانی و ڕاستییە، کاتێک لە کانی دەدوێ باس لە ئەشقیش دەکات، ئاو و ئەشق لەسەر کانی لە یەکتری گرێ دەدرێن، کانی مەکۆ و ڕووگەی دڵداران و ئاشقانە، لە دێدا بە دیداری سەرکانی و دەراوان تامەزرۆی دیداری ئاشقان دەشکێ، هەر لەوێش دڵەکان لە یەکتری گرێ دەدرێن و ژیان دروست دەکەن.
سەرچاوەی ئاوێک کەڵەکێک لەسەر
ژنێک تێی‌ئەچێ، ژنێک دێتە دەر
ئەمەش لە دێدا کانی ژنانە
قیبلەی دڵداری هەرزەکارانە
ئێواران پۆل‌پۆل لاوی کاکۆڵ لوول
سەرەڕێ ئەگرن سەرگەرم و عەجوول
هەرچەن هاڕەی دێ هەیاسەی جوانێک
لە هێلانەی دەم دەفڕێ ئاغایێک
گۆران لەم شێعرەدا لە زۆر شتی هەورامان دواوە، لە پێکهاتەیی جوغرافیا و چلۆنایەتی ژیانی ئەوێ، کاتێک باسی داهاتی ئەوێ دەکات لە باغەوانی و ئاژەڵ‌داری دەدوێت.
بە خوێنەر دەڵێ خەڵکی ئەم دەڤەرە لە ڕێگای باغەوانی و ئاژەڵدارییەوە بژیوی ژیانی خۆیان دابین دەکەن، بۆیە لە ڕێگا تووشی باخەوانی وێڵ دەبێ و شەوانەش بە زڕەی زەنگی نێو ڕان پەردەی گوێی دەلەرێتەوە.
خوێنەر کە لە خوێندنەوەی ئەم شێعرە دەبێتەوە هەورامانی بە گەلێک لە تایبەت‌مەندییەکانیەوە ناسیوە، لەگەڵ چیاو دارستان و ڕۆبار و هەڵدێرەکانی ئەوێدا هەست بە بەڵەدی و ئاشنایی دەکات.
ئەم شێعرە بە قەدرایی کتێبێکی هەورامان‌ناسی ئەو مەڵبەندە پڕ لە جوانییەت پێدەناسێنێت، دەڤەرێک کە هەزاران بیرەوەری تاڵ و شیرینی ئەم وڵاتەی لە سنگ و ترۆپکی چیا گەردەن‌کەشەکانیدا بە یادگار هەڵگرتووە.
شێعری گۆران شێعری سروشت و جوانییە، مەشخەڵی ڕووناکییە بۆ پتر ڕۆچوون بە ناخی پاکی و زووڵاڵی‌دا.
دیارە ئەمە شێوار و قاڵبی شێعری نییە کە دەتوانێ دەقێک بەرێتە سەر لووتکە، ئەوە قەڵەم و هەست و جۆری پەرداختی شاعیرە، شێعرێک لە هەر قالب و شێوازێک‌دا بێ لەسەر دوندی جوانی دادەنێ، ئەگەر شێعری پاییز یان جیلوەی شانۆ لە دونیای فانتزیای دەروونی شاعرەوە سەری هەڵدابێ و دوا پەیژەکانی جوانی داگیر کردبێ، ئەوە شێعری گەشتێک لە هەورامان لە دیدە و دنیای واقعی شاعرەوە سەرچاوە دەگرێ و دەگاتە دواپلەی کانی پەیژەی جوانی، لەم شێعرەدا هەستی دەروونی و دەرەکی پەنجە دەنێنە پەنجەی یەکتر و تابڵۆیەک لە گۆڤەندی جوانی دەنەخشێنن.
عەشقی ئێوارەی سەرە ڕێی کانی
بەرئەداتە چەم کڵپەی گۆرانی
ڕۆژ ئاوا ئەبێ، چەم تاریک‌دایە
دەنگی “کنالەیل” هەر دوایی نایە
مانگ بە تریفەی ناو دێ ئەکا کەیل
هێشتا هەر گەرمە ناڵەی “کنالەیل”
سیاچەمانە، سیاچەمانە
بەهەشتی عەشقە ئەم هەورامانە
ئەوەندەی دار و بەردی هەورامان
ڕەحمەت لە ژنی بەژن‌و باڵا جوان
سیاچەمانە، سیاچەمانە
هەورامان جێگای سیاچەمانە